İna sure, Mekke di omîya wuar, 19 âyet a. Nomeyê ina sure ra vonî sureyê Îqra zî. İna sure, în meseloni ra behs kena:
1- Omayîşê wehyo sifteyin Hz. Muhammed ‘aleyhîsselami rî.
2- Bi sebebê malî, pêldayiş/îsyonê û emrê Homey rî sarevedartişê însonî.
3- Qissayê bêbext Ebu Cehîl û Peyğamberê ma nimaci ra menkerdişê yi.
‘Eleq, yena me’nayê ‘gûna cemednaye.’ Dusyaya rehm û alıqyaya ınay ra nomeyê ‘eleq dîyo ci.
‘Lenesfe’eb-bînnasîyetî/Ma çare yi ra kaşkenî’ bi pît û zixmî kaşkerdiş o. Nasîye, puero hetê çare yo.
Zebanîye, çekuyêka me’nayê tohndayîşi da. Ê kesêkê tohn donî. Îta di zebanî ra meqsed ê meleketê ku sêrt û bîrehm ê. ‘Ereb, kesêko, pît bidepişo in nome nonî pawa…[1]
Bîsmîllâhirrahmânîrrahîm
1- Bi nomeyê Rabbeko viraştoğ/Xaliq o, biwun!
2- Yi, înson yo guna cemednayî(‘eleq) ra viraşt.
Xîtabê ‘Îqra’, hetê Homey ra peyğamberî û wahîy ser xitabo sifteyin o.
Wextêko Hz. Muhammed (s.a.s), bi çoras seri, Homê waşti ku, hîn emrê xu, qasidê xu Muhammed aleyhîsselami rî bişirawo. Seba inay ra in wehyo sifteyini ra ver peyğamberê ma bi hownon sadiq û bi heskerdişê înzîwa in gure ri hedre bîyo.
Peyğamberê ma în serroni di her serr şîyen koyê Nur, miğarayê Hîra û kowtên îtîqaf. Eg feqir biomên ceyê yi wuer dêne yin. Ê hownê ku yi dîyên zey ruec vecên wuerte. Peyxamberê ma, halê însonon ser decên, zerrê yi yini rî veşên, qey şîyayişê yin yo çare waştên; çimkî însonon Homê xu wuar verda bi û sanemoni rî ‘ebdî kerdên, zulum bi bi zêd, tutî kenayin gonî gonî eşten her, faîz wuerdên.
Muhammed aleyhîsselam zaf fikirnên; labelê yo hal û çare nêdên. Ay ra waştên tena bimon, bioncy uzlet û însononi ra dûr bimono.
Hîn a ruecêka Homey peyğamberî dêne ci, rehma îlahî însononi rî bîyene xelat omî bî.
Aşmê Remezon, şewê Qadîri bî. Gawa ku Peyğamberê ma xu ra şi bi, kowti bir a meleketê wahîy Cebraîl omi û wu şat î, şedina. Peyğamberê m ara va:
-Biwun! Peyğamberê va:
– Ez wendiş nêzono. Inay ser Cebraîl, rina Peyğamberê ma şedina û heta nefesê yi biriya. Peyğamberê va bêla ez mirena. Dima Cebraîl wu verada û va:
– Biwun! Peyğamberê ma rina va:
– Ez weniş nêzono. Cebraîl, rina Peyğamberê ma şedina û heta nefesê yi biriya. Peyğamberê va bêla ez mirena. Dima, seba xelasîyê şedinayişê Cebraîl va:
– Ez çita biwunî. Cebraîli zî va:
– Îqra bîsmî Rabbîke…( 5 ayetê sare ina sure de wendî.) Peyğamberê ma zî în ayet wendî. Wextêku Cebraîl yi ra cîya bi şi, ti vatên ê ayêt qelbê Peyğamberê ma di nusîye bî.
İn xîtabi di qey wendiş, nuştiş û musayişê ‘ilm yo de’wet bi bî. Çimkî, ‘ilm sembol û nîşonê dînê Îslom a.
Yanî yena vatiş; Ya peyğamber! Biwun, bimus! Labelê wa wendişê tu, inê ummetê tu bi nomeyê Homey bi. O Homa ku, mexluqat viraşto, heme ‘âlem ardî wuerte, bi emre yi û yi ra bi ardim waştişî biwun!
Dima Homa, çimeyê viraştişê înson ano verê çimon. Nîşon dîyena ku, înson senî virazîyo, çita ra xelq bîyo ku wa duştê ina qijî û zelîlîyê xu pîlî û ‘ezametê Rabbê xu bizono. O Rabbê ku, înson ‘Eleq( gûna cemednaye) ra viraşto demê hemlê cînî ra yo dem a. İna dem, hemli di ê ruec ewwilîn ê. Dima, gûna cemednaye bena gueşt û hîn gom bi gom înson rehmê daye xu di şekl geno.
3- Biwun û Rabbê tu zaf cumerd(îkrom kerdoğ) o.
4- O (Rabbê) ku, bi qalem da musnayiş.
5- A ku înson nêzono a musna ci.
Weherê her çî Homa yo. Kesêki zî nî’met dayişi di, cumerdî di, îkrom kerdişi di Yi rî hember nêbeno û hemberî di nêeşkeno biraso versîyê Yi. Rina, ê çîyê ku ‘ebdî Yi nêzonî û wu în çîyon musnêno yin. İna zî muecnêna ku kerem û cumerdîyê Homê rî peni çînî ya.
Wu, bi qalem nuştiş û çizkerdiş musneno. O ‘ilm û ê ma’lumatî înson nêzono musneno ci. Çendek Homa zey qalem bi wasita çîk musneno însonon rina wu eşkeno bi wasita zî bimusno. Yo înson wendiş û nuştiş nêzoni zî Homa biwazo ‘ilm, hîkmet musneno ci. Senî ğarê Hîra di biwasita ‘ilm û hîkmet musna Peyğamberê ma aleyhîs- salat û wesselamî.
Qurtubî hina vono:
“Homa, (bi în ayeton) dîqet onti fayda û qiymetê musayişê nuştişî. Çimkî ayi di, endek faydê pîl estî ku înson ( xu xu) nêeşkeno fohm bikero. Bi nuştiş ‘ilm tedwîn bî, hîkmêt qeyd bî, xeberê verînon û qalî yin depişîyê û kîtabêk hetê Homey ra şirawuyê nusîyê. Eg nuşte, çîne bî nê gureyê dunya nê zî ine axiret raşt nêbîyen.”
În ponç âyêt, ayetê Qur’onî sifte ome wuarî. Îbn-î Kesîr vono:
“ Ê ayêtî Qur’oni ra sifte omê wuar în ayêt bimbarik ê. În rahmet û nî’metê Homê tewr verînî yi ‘ebdonê xu rî îhson kerdî.
Îta di dîqqet oncîyêna keremê Home rî, yi înson ‘eleq ra viraşti û dima musnayişê ‘ilmî ku înson nêzonên. Homayo Berz, bi ‘îlm şeref do înson û wu kerdo ercayin. ‘Îlm hina yo zixm û rumet a, Hz. Âdem bi enan meleketoni ra bîyo berz.”
6- Nê, bîşek înson helbet heddi ra vecîyêno.
7- (Wextêko) yi xu dewlemend(nê rasîyeno ci) bivîno.
8- Bîşek agerayîş (huzurê) Rabbê tu ya.
Raşt ina ya înson, muhaqqeq nefse xu dima şino, heddi ra vecîyeno û beno har. Vera Homey xu di pirnik keno derg û bi kîbr xu pîl vînêno. Çimkî, wu bîyo weherê mal û serwetî xu dewlemend vîneno û rî geno.
Mufessîr vonî:
“Ina ayeti ra heta penîyê sure derheqqê Ebucehîl a. În ayêt, ponç ayêt verînoni ra dima zaf yo wext vîyerto omê wuar. Ebu Cehîl, bi ‘eql, meqam û malê xu heddi ra vecîyên, Homey rî sare dênîvera û Bisilmononi rî heqerat û îşkence kerdên, Peyxamberê ma rî duşmenî kerdên. În ayêt semede kerde yi ra nazil bî; çendek ina ayêt hetê sebebê omîyayişê xu xususî ya labelê lafz û me’na ser umumî ya.”
Eya Înson! Bizon, în ‘erd û ‘ezmon, ina aşm û tîj, in nî’met û mexluqat hemê ine Home yê. Wu Malîk ti memluk ê, wu Xaliq ti mexluq ê, wu Rabb û ti ‘ebd ê. Nîşonê meqamê yi pîltî, berzî, ‘ezamet û bîkemîtî ya; ine tu ‘ebdî, ‘ecîzî, bîçareyî û kemîtî ya. ‘Eceb ti nêşermayênê, ti ceyê xu û heddê xu nêzonê ti hina qurretî kene!
Bizon, bîşek rasayiş û agerayiş Rabbê tu rî yo. ‘Amel û karonê tu ser wu tu ra hesab persêno. Xelatê holî û cezayê xirabî ha destê Yi da. İna ayet, ê însonêk heddê xu ra vecîyênî, nî’meti rî bîşikir î qey penîyê yin yo îqaz a.
9, 10- Ti nêdî o (har bîyaye) ku ‘ebdêk çi wext nimac kerd (yi nimaci ra) men keno?
Guerê rîwayêt, ruecêk Ebu Cehîlo le’în ombazonê xu ra va: “ Muhammed mîyonê şima di rîyê xu nêsawên ‘erd? Verê çîmonê şima di nimac nêkên nêşino secde?” Ombazê yi vonî: “Erê!” Inay dima Ebu Cehîl vono: “ Ez Lât û ‘Uzza rî sond wunêna, eg ez yî bivîn wu hina nimac keno, muheqqaq ez nişeno milê yi ser û rîyê yi sawêno ‘erd!” Ruecêk omi û dî Resulullah ho nimac kêno. Û omi duştê yi bigero milê yi ser. Ombazonê yin çi bivînên! Ebu Cehîl tavîl gera a û bi destonê xu, xu pawitên. Yi ra persa: “Se bi tu?” Yi va ku: “Benatê mi û yi di adiri ra yo çal, mexluqatêk û pelî înson ci ra tersêno peyda bî.” Peyğamberê ma(s.a.s) qey ina mesele va: “ Eg wu duşê mi ra biomên, meleketon wu depiştên û kerdên lete lete.”
Ina mesele dima Homey ayêtî ‘Ti nêdî o (har bîyaye) ku ‘ebdêk çi wext nimac kerd (yi nimaci ra) men keno?’ şirawutî.
Mufessîr vonî, ‘ebdêko nimac kêno’ Muhammed aleyhîsselam û ‘kesêko yi nimaci ra men keno’ Ebu Cehîl o. Çimkî Ebu Cehîl vati bi:
“Eg ez bivîn Muhammed nimac keno, muhaqqeq mile yi cawêno!”
În wurd ayêt qey ê kâfir û zalimon ê ku, yi a rueci ra heta êr, êri ra heta qiyamet nimaci rî duşmenî kênî, nimaci ra men kênî. Çira kâfir û zalim endek nimaci ra tersênî, nimacyeroni rî duşmenî kênî? Çimkî nimac, nîşonê bawerî yo; benatê heq û batili dî yo sînor o. Nimac, xirabî û nêbaşî ra men kêno. Helbet, kâfir bawerî, heq, rindî û holî nêwazênî.
Aha ina ayeti zî muecnêna ra, kafirêko nimaci rî düşmeni bo û nimaci ra men bîkero halê yi çi ğerîb o. O suçdar kâfir, halê çi yaman, ‘eqlê çi tay û gureyê yi çi xirab o!
11, 12- Ti dî? Eg (o ‘ebd) ho reya raşt ser ra yan bi teqwa emirkeno (ti vono se)?
Eya Ebu Cehîl yan ê ku kufrê Ebu Cehîl xu rî mîras gurewt o! Ê kesek şima seba Bisilmonîyê û bawerîyê yin yini rî duşmentî kenî û yin nimac û ‘ibadeti ra men kênî eg o ‘ebdêko nimac keno, qal û kare xu di raşt o û raşt ine yi wa. Şima inay ra vonî se? Şima rina, hedd ra vecîyênî û har benî zulm û heqeretê xu dewom kênî?
Yan zî o ‘ebd(Muhammed aleyhîsselam) veneno reya heq û hîdayet, rina bi îxlas û yoyîtîyê Homey emr keno? Hîn ti senî yi/yin men kênê û verê yini di vinênê! Eya ehmeq! Ti çendek hînt ê, yo merdimo hinayin nimaci ra men kênê, nimacê yi rî herb kênê a. Wu ‘ebdê Allêh, mu’tî, reya raşt dîya, Homê rî mil kerdo çowt û venêno hîdayet û reya raşt. In, çendek halêko ‘ecaîb o.
Îta ra pê Homayo Berz, xîtabê xu çarnêno Hz. Muhammed aleyhîsselam û hina fermon kerd:
13, 14- Ti dî( vono se)? Eg wu zur bierzo, verê xu biçarno, qey yi nêzono bişêk Homa vîneno!
Zey Ebu Cehîl û Umeyye b. Xelef -ku yi Selmano Farîs nimaci ra men kerdi bi- kâfir, eg nubuwwetê peyğamber înkar bîkerê, bawerîyê Homey ra rî biçarnên, reye şeyton, nefs û xirabî bidepişên hol kênî? Yî, cezayê în hereketonê xu nêbaşî nêfikirnên?
Ê bêbext nêzonî, Allah yî seken senêkên hemin zono, hal û şîyayiş yini ra xeberdar o. Kerdenê yin vîneno û yin çi kerdi se heqqê yin dono.
Yazıklar olsun ona! Ne kadar cahil ve aptaldır!
15- (Ey Muhammed) Nê! Eg (in halê xu ra) nêvîyero helbet ma çareyê yi ra depişên,
16- (A) çareyê(puerê) yi zurker û xetakar ra.
17- İnahal wa vendo paştgeronê xu.
18- Ma zî venênî zebanîyon.
19- Nê! Yi rî îteat (Gueş pawa) mek! Allahi rî secde beri û (Rabbê xu ra) nizdi bi!
O Ebu Cehîlo gunakar û ê ku reyê çepi ra çînî, gueş donî şeytonî wa în hinayin heddi ra vetişi û çowtî xu ra bivîyerê! Eg yi, zulm, heqeret û gunakarî xu ra nêvîyerê; Peyğamber û bawermendoni rî eziyet bîkerê; kufr û çowtî xu ra fek veranêdên ina yi rî nêmonêna. Wa ina dunya di keyf nêkerê, wa nêvacên in şîyayiş ma rî monêno, yo zî ma ra hesab nêperson! Ma bişek çareye, puerê yi ra depişnên û bi şedinayî yi qaş kênî ceherme û erzênî uca.
Weherê ina çare zaf zurker û gunakar o, sucê yî zaf î. Îbn-i Cuzey hina vono.
“Zurkerî û gunakarîyê çare û puerî yo me’naya mecazî ya. Raştî ra zurker û gunakar weherê puêr/çare yo.”
Wextêko Homey Ebu Cehîl û ê kuz ey yi reyê kufrî ra şînî, Bisilmononi rî duşmenî kênî, nimaci ra men kênî ma qaşkerd û eşt cehermi eşkeno wa biveno hetkaronê xu ma zî venênî pawitoğonî ceherme yanî ê zebanîyo ku yi wuşk, zixm û bîrehm ê.
Guerê rîwayet, Hz. Peyğamber meqamê Îbrahîmi di nimac kerden. Ebu Cehîl omi û hina va:
-Ey Muhammed! Mi tu ra nêva nimac meker? Peyğamberê ma wext in vate şinawut yi ra hers bi û wu tehdit kerd. Ebu Cehîli zî va:
Ey Muhammed! Ti mi pê çita tehdit kênê. Wallahî ita di tewr zaf hetkarî mi est î. İna mesele ra dima Homey în ayêt şirawutî.
Îbn ‘Ebbas vono: “Eg Ebu Cehîl bivendên paştgeronê xu, meleketon ‘ezabî a heli di tavîl wu depiştên.”
Homa vono: “Nê, ey Muhammêd! Gueş medi Ebu Cehîl û zey yi kafiron! Ti û bawermendî şima ça bênî bibên secdeyê xu wuar meverdên, nimacê xu tima tim bîkerên û bi înon nîzde Rabbê xu bi!”
Hedisi di hina omîya vatiş:
“Yo ‘ebdêk Rabbê xu ra tewr zaf halê secde di beno nizd.”
[1] Rûhu’l-meânî, 30/188